Παρέμβαση της Δέσποινας Κουτσούμπα
αρχαιολόγου ΥΠΠΟΑ, Ma στην Αποκατάσταση Ιστορικών Κτιρίων και Συνόλων, Προέδρου του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων
στην 7η διεθνή Συνάντηση για την αποκατάσταση των μνημείων της Ακρόπολης
Ολόκληρο το βίντεο της 3ης μέρας εδώ https://www.youtube.com/watch?v=EZ_pTM7v0VQ
Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια επισήμανση που τον τελευταίο χρόνο την έχουμε μάλλον ξεχάσει: η επιστημονική κριτική, η έντονη κριτική και διαφωνία στη θεωρία των αναστηλώσεων, είναι ουσιώδες στοιχείο στην εξέλιξη της επιστήμης και διαφοροποιείται παντελώς από τις προσωπικές επιθέσεις. Όποιος την επιστημονική κριτική την μεταφράζει ως «προσωπική επίθεση» κάνει κακό στην ίδια την επιστημονική γνώση. Η δημόσια συζήτηση για τα αρχαιολογικά θέματα εξελίσσεται στην Ελλάδα από τις απαρχές του Ελληνικού κράτους. Μόνο καλό έχει κάνει αυτή η συζήτηση, εκτός των άλλων γιατί υπενθυμίζει ότι η προστασία των μνημείων είναι δημόσιο ζήτημα και η κριτική εκφέρεται εξ ονόματος όλων των πολιτών.
Αυτό που δεν είναι καλό -τόσο στην επιστημονική όσο και στη δημόσια συζήτηση- είναι η εμπλοκή των πολιτικών επιδιώξεων ή των επιδιώξεων των χορηγών στις επιλογές των έργων. Κι αυτά τα έχουμε ζήσει σε όλη την Ελλάδα, σε όλες τις Υπηρεσίες κι όχι μόνο στην Ακρόπολη. Αν, λοιπόν, ως Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων μιλάμε έντονα για το έργο των διαστρώσεων στην Ακρόπολη είναι γιατί ήμασταν και είμαστε περήφανοι για το μοναδικό έργο που συντελείται από τη δεκαετία του 1970, είμαστε περήφανοι για την αυστηρότητα και την ακρίβεια με την οποία εκτελείται, είμαστε περήφανοι για την τεχνογνωσία που αυτό παράγει και τις θεωρητικές αρχές που κόμισε στις αναστηλώσεις σε όλο τον κόσμο. Κι επειδή θέλουμε να συνεχίσουμε να είμαστε περήφανοι για το έργο των αναστηλώσεων στην Ακρόπολη, εξ ου και η κριτική μας στις διαστρώσεις με τον τρόπο που έγιναν.
Στο σημείο αυτό να πω πως είμαι πολύ χαρούμενη που δια στόματος της κ. Β. Ελευθερίου άκουσα ότι η δεύτερη φάση των τσιμεντένιων διαστρώσεων, παρότι εγκεκριμένη, δεν θα προχωρήσει και θα γίνει άλλη μελέτη. Χαίρομαι πολύ γι’ αυτό: όχι μόνο για το αισθητικό αποτέλεσμα, που έχει προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις, αλλά και για τα θεσμικά ζητήματα που έχει επισημάνει ο Σύλλογος στην εκτεταμένη «Αίτηση Ακύρωσης και Αναπομπής» προς το ΥΠΠΟΑ, όπου αναφέρονται μία μία οι παραβιάσεις της κείμενης νομοθεσίας κατά το σχεδιασμό και την εκτέλεση αυτού του έργου: έχει παραβιαστεί ο Οργανισμός του ΥΠΠΟΑ, οι νόμοι περί δωρεών του δημοσίου, το ρυθμιστικό πλαίσιο των μελετών και ο τρόπος εκτέλεσης αρχαιολογικών έργων. Δυστυχώς το ΥΠΠΟΑ δεν μας έχει απαντήσει ακόμα. Τουλάχιστον παίρνουμε σήμερα μια έμπρακτη απάντηση: ότι δε θα συνεχιστεί η δεύτερη φάση των τσιμεντένιων διαστρώσεων και ελπίζω ταυτοχρόνως να γίνει πραγματικά μια καινούρια διαδικασία, με τρόπο που να θεραπεύει και τα θεσμικά ατοπήματα.
Υπήρξαν πράγματα για τα οποία δεν ήμασταν πραγματικά καθόλου περήφανοι και πρέπει να γίνει κατανοητό αυτό. Πρέπει να καταλάβουμε τη θέση όλων των συναδέλφων που δεν έχουν την δυνατότητα ούτε από άποψη χρόνου ούτε από άποψη οικονομικής βοήθειας, ούτε την στήριξη της πολιτικής ηγεσίας σε κάθε βήμα, να υλοποιούν ένα έργο σαν αυτό της Ακρόπολης. Πρέπει να καταλάβετε ότι είδαμε να εισάγεται στο ΚΑΣ μελέτη 4 σελίδων με 4 σχέδια όλα κι όλα για το κορυφαίο μνημείο της Ακρόπολης, τη στιγμή που κάθε συνάδελφος και στην πιο απομακρυσμένη Εφορεία Αρχαιοτήτων που ετοιμάζει μια μελέτη για να εντάξει έργο στο ΕΣΠΑ, δεν διανοείται να πάει με 4 σελίδες και 4 σχέδια στο ΚΑΣ. Όταν λοιπόν είδαμε ότι μια τέτοια μελέτη είχε εγκριθεί για την Ακρόπολη, ήταν για μας σαφές ότι το έργο δεν έπρεπε να έχει καν ξεκινήσει. Να συμφωνήσουμε ότι η δεύτερη φάση των έργων αυτών, που δεν παρουσιάστηκε στις ομιλίες, δεν θα εκτελεστεί με βάση την υπάρχουσα μελέτη και θα έρθει μια τελείως καινούρια μελέτη.
Με αυτή την έννοια, λοιπόν, όλη η κριτική που ασκήθηκε και η δημόσια και η ιδιωτική και η επιστημονική και η δημοσιογραφική, ευτυχώς έπιασε τόπο. Κι έτσι το ζήτημα της δυτικής πρόσβασης δεν αντιμετωπίστηκε με τον ίδιο τρόπο. Διοργανώθηκε ένα διεθνές συνέδριο για να παρουσιαστεί –κάτι που κανονικά θα έπρεπε να έχει συμβεί εξαρχής.
Στο σημείο αυτό θα κάνω μια αναγκαία παρέκβαση: Τα έργα αυτά είναι πρώτα από όλα οι άνθρωποί τους. Οι άνθρωποι που ακούσαμε τρεις μέρες στο συνέδριο, οι άνθρωποι που κρύβονται πίσω από τις λύσεις, εξειδικευμένοι επιστήμονες και εξειδικευμένοι τεχνίτες. Χρειάζεται να αναφερθεί μέσα σε αυτό το συνέδριο ότι για τους εργαζόμενους αυτούς εδώ και λίγο καιρό, διά νόμου, έχει τεθεί υπό αίρεση η απόσπασή τους στην ΥΣΜΑ. Στην ΥΣΜΑ που αποτελεί μια τόσο εξειδικευμένη υπηρεσία. Πίστευα ότι η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟΑ θα είχε λύσει το πρόβλημα πριν ξεκινήσει το Συνέδριο, αυτό όμως δεν συνέβη. Πιστεύω ότι το Συνέδριο οφείλει να πάρει την απόφαση ότι ζητάμε να συνεχιστεί η απόσπαση αυτών των εξειδικευμένων υπαλλήλων κατά παρέκκλιση του νόμου που ψηφίστηκε το Σεπτέμβριο και να μην χρειαστεί να φύγουν από την ΥΣΜΑ τον Σεπτέμβριο του 2022.
Ξαναγυρνώντας στο θέμα, να σημειώσω ότι είναι επίσης πολύ σημαντικό για όλους μας να κάνουμε κριτική των έργων αλλά και αυτοκριτική. Στην αυτοκριτική μας ως Υπηρεσία πρέπει να περιλαμβάνουμε και το ότι συχνά αναπαράγουμε τον εαυτό μας. Τα έργα σε όλα τα μνημεία είναι χρονοβόρα και –για το καλό των μνημείων- πρέπει να είναι χρονοβόρα. Πρέπει όμως και κάποτε να τελειώνουν και να αποδίδονται στους πολίτες από τους οποίους και χρηματοδοτούνται. Δεν είναι προσβολή για κανέναν αυτό, είναι μια συλλογική αυτοκριτική.
Είναι σημαντικό να καταλάβετε τη δική μας αγωνία: όλοι εμείς οι εργαζόμενοι και εργαζόμενες στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, που παλεύουμε με ελάχιστα μέσα, περιμένουμε από τα έργα στην Ακρόπολη να παράγουν τεχνογνωσία και ιδεολογία, περιμένουμε τα έργα της Ακρόπολης να είναι υποδειγματικά, για να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμα αυτό σε άλλα μνημεία της χώρας που δεν έχουν την απαιτούμενη χρηματοδότηση, που δεν έχουν το αναγκαίο προσωπικό, που δεν έχουμε τα μέσα και το χρόνο να εκτελέσουμε τόσο υποδειγματικά έργα.
Ας έρθουμε τώρα στην πρόταση των προσβάσεων. Πρώτα μια παρατήρηση επί της αρχής: οι διάδρομοι των επισκεπτών και οι αρχαίες προσβάσεις είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Δε μπορούμε να θεωρούμε ότι όπου είναι αρχαία πρόσβαση είναι και ο σύγχρονος διάδρομος των επισκεπτών. Καταρχάς στους περισσότερους αρχαιολογικούς χώρους οι διαδρομές της κλασικής εποχής έχουν καλυφθεί με μεσαιωνικά κτίρια ή χρήσεις άλλων εποχών. Και στην Ακρόπολη αυτό συνέβαινε, απλώς έχουμε την τύχη -ή την ατυχία- να διαχειριζόμαστε το μνημείο αφότου αυτά έχουν καθαιρεθεί. Το έδειξε και ο κ. Κορρές στην ομιλία του, πώς το Ηρώδειο διέκοψε την πρόσβαση της κλασικής περιόδου.
Ο διάδρομος των επισκεπτών αφορά το τι θέλουμε ο επισκέπτης να δει, και με ποιον τρόπο, σε έναν αρχαιολογικό χώρο κι είναι διακριτός από τις αρχαίες προσβάσεις. Με αυτή την έννοια, δεν δημιουργεί κανένα πρόβλημα το ότι οι διάδρομοι επισκεπτών από το Διονυσιακό Θέατρο προς τα Προπύλαια δεν ακολουθούν την διαδρομή της κλασικής εποχής και δεν χρειάζεται να αλλάξουν, αφού είναι λειτουργικοί για τους επισκέπτες.
Εάν βέβαια ο διάδρομος των επισκεπτών και η αρχαία πρόσβαση συμπίπτουν, όπως στην περίπτωση των Προπυλαίων, αυτό είναι το καλύτερο. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση δεν είναι η μόνη λύση να επαναφέρουμε την όποια διαμόρφωση της αρχαιότητας. Άλλωστε μπορεί ένα μνημείο να θες να το δείξεις στον επισκέπτη από ψηλά, ή από χαμηλά, ή από το πλάι, για διάφορους λόγους. Γιατί έχει διαχρονία φάσεων ή γιατί είναι προϊστορικό. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί βασική αρχή να μην τα συγχέουμε. Η παρατήρηση αφορά το συνολικό σχέδιο των προσβάσεων, όπως το παρουσίασε ο κ. Κορρές κι όπως το έχει δημοσιεύσει.
Θεωρώ ότι λείπει η αρχαιολογική ματιά στην τεκμηρίωση, λείπουν τα ανασκαφικά δεδομένα. Χρειάζεται λοιπόν μια συζήτηση -και θα παρακαλούσα να οργανωθεί κάτι τέτοιο- που να είναι για τις προσβάσεις στην Ακρόπολη και να έρθουν εδώ αρχαιολόγοι που έχουν δουλέψει και ανασκάψει στην Ακρόπολη και να το συζητήσουμε ξανά από την αρχή, για ποια πράγματα είμαστε σίγουροι και ποια πράγματα είναι απλώς πιθανά. Εγώ δεν έχω αυτή στιγμή τη κατάρτιση να απαντήσω σε αυτό, υπάρχουν όμως άλλοι αρχαιολόγοι που την έχουν.
Όσον αφορά πιο συγκεκριμένα τη μελέτη για τη δυτική πρόσβαση: Καταρχάς η μελέτη δεν έχει ολοκληρωθεί. Στα σχέδια αποκατάστασης που μας δόθηκαν δεν αναφέρεται ποιο είναι το παλιό και ποιο είναι το νέο υλικό, ούτε η αναλογία παλιού/νέου –έκανα και σχετική ερώτηση αλλά δεν απαντήθηκε- σε όγκο και σε επιφάνεια. Δηλαδή δεν υπάρχει το αντίστοιχο σχέδιο που υπάρχει για τα τείχη και το οποίο είναι εξαιρετικό. Δεν υπάρχει μία σπονδυλωτή πρόταση, όπως υπάρχει για τα τείχη και είναι επίσης εξαιρετική. Για τα τείχη υπάρχουν 1,2,3 προτάσεις σε φάσεις, μπορείς να διαλέξεις τη μία. Δεν έχει εξαντληθεί το ζήτημα της επιστημονικής τεκμηρίωσης για την διαχρονική εξέλιξη της εισόδου και για να μη τα επαναλάβω είπε κάποια πράγματα και ο κ. Ζάμπας στην ερώτηση που έκανε την πρώτη μέρα και ο κ. Σειτακούλης και ο κ. Νακάσης σήμερα.
Επιπλέον, είναι άλλο θέμα επιστημονικά να κάνουμε πρόταση αναστήλωσης και είναι άλλο πράγμα να την υλοποιήσουμε. Οποιαδήποτε υλοποίηση αυτής της πρότασης θα πρέπει πρώτα να συμπεριλάβει το κόστος και δεύτερο τη δυνατότητα πρόσβασης των επισκεπτών για όλη τη διάρκεια αυτού του έργου. Μιλάμε για την κεντρική είσοδο της Ακρόπολης: για πόσο καιρό θα κλείσουμε την κεντρική είσοδο; Νομίζω ότι θα έπρεπε σε αυτό το σημείο η προμελέτη να σταματήσει να σκεφτούν οι μελετητές τον τρόπο με τον οποίο αυτό θα υλοποιηθεί και μετά να ξαναπάμε πίσω γιατί αλλιώς συζητάμε μια πολύ ωραία επιστημονική πρόταση αλλά ξεχνώντας ότι έχουμε ένα μνημείο με 3,5 εκατομ. επισκέπτες οι οποίοι και τα επόμενα 3,4,5 ή 10 χρόνια που θα δουλεύει η ΥΣΜΑ εκεί θα πρέπει να μπαίνουν. Αυτό είναι επί του πρακτέου δεν είναι επί της επιστημονικής συζήτησης, αλλά η ΥΣΜΑ και η ΕΦΑ Αθηνών το πρακτέο πρέπει να το δούνε.
Σε κάθε περίπτωση αυτό που προηγείται όλων αυτών και είναι αναγκαιότητα πια είναι ο έλεγχος της ροής επισκεπτών στην Ακρόπολη. Η προσβασιμότητα και το «capacity» του μνημείου. Ήρθε η ώρα να το συζητήσουμε κι αυτή η επιστημονική συζήτηση είναι πάρα πολύ σύγχρονη. Υπάρχουν ολόκληρες πόλεις, η Βαρκελώνη για παράδειγμα συζητάει σήμερα ως πόλη όχι ως μνημείο, εάν θα βάλει όριο στον αριθμό των τουριστών που εισέρχονται. Η Βενετία το ίδιο. Για την Ακρόπολη αυτό δε σημαίνει λιγότεροι τουρίστες, σημαίνει ροή επισκεπτών, σημαίνει ραντεβού. Όπως πηγαίνουμε σε χώρους ή σε μουσεία στο εξωτερικό και ξέρουμε την τάδε ώρα θα πάμε. Ροή επισκεπτών λοιπόν. Αυτό είναι πάρα πολύ βασικό και προηγείται της όποιας συζήτησης. Δεν το λέω μόνο εγώ ή ο κ. Τανούλας που το έχει πει 24 χρόνια πριν. Το λέει η ίδια η Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης στη μακροσκελή απάντησή της στις αιτιάσεις για τις τσιμεντένιες διαστρώσεις λέει ότι ναι, συμφωνεί για το masterplan για την προσβασιμότητα των επισκεπτών. Γιατί όμως αυτό δεν είναι προτεραιότητα; Δε χρειάζεται ούτε χρήματα πολλά ούτε ξέρω εγώ. Πρέπει να κάτσουμε κάτω και να το μελετήσουμε. Δεν είναι ζήτημα αρμοδιότητας της ΕΣΜΑ ή όχι, είναι ζήτημα ποιες προτεραιότητες θέτουμε και τι ζητάμε.
Προσωπικώς δε συμφωνώ με την πρόταση που παρουσιάστηκε για την αποκατάσταση της δυτικής πρόσβασης για τους εξής λόγους:
-Εάν το θέμα είναι η διόρθωση στα λάθη των αναστηλώσεων, τότε μπορεί να επιλεγούν συγκεκριμένες λύσεις π.χ. να διαμορφωθεί εκ νέου σωστά το πλατύσκαλο να διαμορφωθούν κάποια μέρη αλλά όχι να αναστηλωθεί ολόκληρη η κλίμακα.
-Αν το θέμα είναι η θέαση των Προπυλαίων τότε να συζητηθεί άλλος τρόπος πρόσβασης των επισκεπτών πιο ασφαλής. Εγώ συμφωνώ με όλα όσα είπε ο κ. Ζάμπας για την ολισθηρότητα των μαρμάρων. Έχω όμως την εξής ερώτηση-αίρεση: αν όντως μπορούμε να κάνουμε φέροντα οργανισμό, θα πρότεινα ένα κομμάτι αναστήλωσης που να δείχνει πώς ήταν η κλίμακα κι ένα άλλο κομμάτι πρόσβασης επισκεπτών με ένα φέροντα οργανισμό που θα έχει επάνω ξύλινα στοιχεία. Θα είναι πολύ πιο ελαφρύς, θα απαιτήσει πολύ λιγότερο βαριά κατασκευή από ότι το μαρμάρινο. Δίνει επίσης τη δυνατότητα να μην πειραχτεί καμία από τις προγενέστερες φάσεις. Μια πρόσβαση των επισκεπτών με τους ξεναγούς και τα γκρουπ των τουριστών, με σημεία που να μπορούν να σταματάνε και να τους δείχνουν τα Προπύλαια, χρειάζεται πλατύσκαλα μεγαλύτερα από αυτά που είχε η αρχαία πρόσβαση.
-Αν πάλι το θέμα είναι η διδακτικότητα, εδώ διαφωνώ πάρα πολύ με την πρόταση: να επισημάνω ότι τα ίχνη της ρωμαϊκής σκάλας και της κλασικής διαμόρφωσης με τη διαφορά του υλικού –μάρμαρο και γκρίζος ασβεστόλιθος- όπως φαίνονται αυτή τη στιγμή όπως ανεβαίνεις τα Προπύλαια, είναι πολύ πιο διδακτικά από ότι να ξαναφτιάξουμε όλα τα σκαλοπάτια. Είναι πολύ διδακτικό για τον επισκέπτη. Ο επισκέπτης δε χρειάζεται μόνο μασημένη τροφή. Δε θεωρώ ότι η αρχιτεκτονική μορφή είναι το μείζον στην διδακτικότητα των μνημείων.
-Αν το θέμα είναι η ενότητα της αρχιτεκτονικής μορφής, όπως ακούστηκε, αυτή σίγουρα δεν επιτυγχάνεται με αυτή την πρόταση, γιατί μιλάμε για την αποκατάσταση ρωμαϊκής κλίμακας σε ένα μνημείο κλασικής εποχής. Επιπλέον, το ενιαίο της αρχιτεκτονικής μορφής και η πλήρης επιστημονική γνώση -όταν υπάρχει, που στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν υπάρχει- δεν αποτελούν τα μοναδικά κριτήρια για την αναστήλωση.
–Η αυθεντικότητα του υλικού και η αναλογία παλιού/νέου διαφοροποιεί την αποκατάσταση από την ανακατασκευή κι εδώ έχουμε μια πρόταση ανακατασκευής. Μην υποβιβάζουμε τόσο την αυθεντικότητα του υλικού όλων των εποχών. Να κάνω εδώ ξανά μια αναφορά στη μελέτη που παρουσιάστηκε για τα τείχη: αυθεντικότητα υλικών είναι και η αυθεντικότητα του μεσαιωνικού υλικού, είναι και η αυθεντικότητα των επεμβάσεων των αρχών του 19ου αιώνα. Οι διεθνείς χάρτες προφανώς δεν ορίζουν κάποιο αριθμητικό ποσοστό. Δε σου λέει καμία διεθνής χάρτα αν είναι 60% ή 65% απαγορεύεται κι αν είναι 50% επιτρέπεται. Το ότι δεν το λένε αυτό, δεν σημαίνει ότι είναι αποδεκτή η αποκατάσταση με μόλις 25% σωζόμενο αυθεντικό υλικό! Δε θεωρώ ότι είναι αποδεκτή, είναι ανακατασκευή.
Ο κ. Ζάμπας που στήριξε αυτή τη λύση ήταν πιο σαφής: είπε «ανακατασκευή» και «ναι, να κάνουμε ανακατασκευή». Εγώ λέω είναι ανακατασκευή και να μην την κάνουμε. Αλλά τουλάχιστον να μιλάμε ειλικρινά μεταξύ μας. Πρόκειται για πρόταση ανακατασκευής. Δεν μπορεί να ακούγεται ότι «αυθεντικότητα της ύλης» είναι ότι «θα βάλουμε μάρμαρο». Είναι νέο μάρμαρο. Το νέο μάρμαρο δεν είναι αυθεντικότητα της ύλης.
-Τέλος, η Ακρόπολη έχει πολλαπλές αξίες που φτάνουν ως το σήμερα. Δεν έχει μόνο τα κλασικά μνημεία, ούτε καν μόνο τα μνημεία. Δεν αποτελεί θέμα μας μόνο η αυθεντικότητα της κλασικής μορφής αλλά και το παλίμψηστο του βράχου. Μας απασχολεί όλη του η ιστορική πορεία που δεν είμαι μόνο κλασική, που δεν είναι μόνο ιερό. Τα τείχη, για παράδειγμα, μας θυμίζουν ότι η Ακρόπολη είναι και φρούριο. Στις αξίες της Ακρόπολης συνυπολογίζεται και η συμβολική αξία και η συλλογική μνήμη διαχρονικά και μέχρι σήμερα. Αυτά όλα συνυπολογίζονται και το γνωρίζουμε όλοι αυτό. Όταν όμως παρουσιάζεται το έργο, ξαφνικά συζητιέται μόνο η μορφή της αρχιτεκτονικής και δε συζητάμε τι σημαίνει «Ακρόπολη» για μένα, για τον Νίκο Σταμπολίδη, για τον Μιμίκο και τη Μαίρη, για τους ανθρώπους που ανέβαιναν μέχρι την Ακρόπολη για να αυτοκτονήσουν τις εποχές των μνημονίων. Όλα αυτά όμως είναι η Ακρόπολη.
Αν θυμηθούμε όλη αυτή τη διαχρονία, μπαίνουν κι άλλες προτεραιότητες: Πως θα αναδείξουμε τα κατάλοιπα της Μυκηναϊκής περιόδου που ήταν η πρώτη διαμόρφωση μνημειακής της Ακρόπολης, κάτω από το παλιό Μουσείο που πια δε λειτουργεί; Πώς θα θυμίσουμε τη λειτουργία του φρουρίου ή θα επαναφέρουμε την μνήμη του φράγκικου πύργου των Προπυλαίων; Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι βέβαια όταν θέλεις να πεις κάτι στον επισκέπτη: Η πληθώρα ψηφιακών μέσων, που ακούστηκε σε προηγούμενη τοποθέτηση, είναι επίσης μια απάντηση.
Προφανώς παράγει «σχολή» η αναστήλωση της Ακρόπολης και προφανώς επηρεάζει αισθητικά, λειτουργικά και από άποψη τεχνογνωσίας όλες τις αναστηλώσεις που γίνονται στην Ελλάδα και διεθνώς. Ένα πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα είναι ότι τα μέλη του ΚΑΣ που ψήφισαν υπέρ της απόσπασης των αρχαιοτήτων στο σταθμό Βενιζέλου έφεραν ως παράδειγμα την αναστήλωση του ναού της Αθηνάς Νίκης. Άρα ναι, αναγκαστικά παράγουν και ιδεολογία και τεχνογνωσία.
Τελευταίο αλλά όχι έσχατο: το παρόν συνέδριο, με τη συγκεκριμένη σύνθεση συμμετεχόντων -και πρώτα από όλα αυτό αφορά εμένα- είτε η αιτία είναι ο covid είτε οι αιτίες είναι άλλες, δεν μπορεί να αποτελέσει νομιμοποιητική βάση για την επέμβαση στη δυτική πρόσβαση της Ακρόπολης. Πόσο μάλλον σε αυτή τη φάση που βρισκόμαστε που η μελέτη είναι πάρα πολύ ανώριμη και δεν έχει ολοκληρωθεί καν η τεκμηρίωση.
Θα ήθελα να έχουμε περισσότερες επιστημονικές συζητήσεις στις οποίες να διαφωνούμε κι αυτό να είναι καλό, να προάγει την επιστήμη. Όμως δεν είμαστε ακόμη έτοιμοι για τη δυτική πρόσβαση της Ακρόπολης. Ας συνεχιστεί η μελέτη, αλλά το τι έργο θα εκτελεστεί και πώς είναι ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα κι έχει να κάνει επίσης με την οικονομική δυνατότητα, με το χρόνο του έργου και με πολλά άλλα πράγματα που δεν είναι μόνο ζήτημα των ειδικών επιστημόνων αναστηλωτών να τα συζητήσουν.
Ευχαριστώ πολύ