Η Τερεζίν ή αλλιώς Theresienstadt χτίστηκε κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα και λειτούργησε αρχικά ως στρατιωτικό οχυρό. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε από τους ναζί ως στρατόπεδο συγκέντρωσης Εβραίων. Μέχρι το τέλος του πολέμου, 35.000 Εβραίοι, ανάμεσά τους και δεκάδες χιλιάδες παιδιά, άφησαν την τελευταία τους πνοή στο ιδιόμορφο αυτό γκέτο-βιτρίνα. Ιδιόμορφο γιατί δεν αποτέλεσε στρατόπεδο εξόντωσης αλλά προπαγάνδας.
Χιλιάδες Εβραίοι καλλιτέχνες βρέθηκαν στην Τερεζίν και αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν έργα προς τιμήν του γερμανικού κράτους. Ένα εικονικό πολιτιστικό κέντρο, που έβαλε τα «καλά του» προκειμένου να γυριστεί εκεί ένα ντοκιμαντέρ, παρουσία των επισκεπτών του Ερυθρού Σταυρού, που θα έπειθε την παγκόσμια κοινή γνώμη για την ευνοϊκή μεταχείριση της εβραϊκής φυλής από τον Χίτλερ.
Καλλιτεχνικό διάβημα
Το γκέτο-βιτρίνα του ναζιστικού κόμματος μας θύμισε η ομάδα «Δήλος» με τη θεατρική παράσταση «ΤΕΡΕΖΙΝ. Ένα φαντασμα-τικό καμπαρέ» που ανέβασε φέτος. Μια ομάδα καλλιτεχνών ετοιμάζει ένα καμπαρέ για την επίσκεψη του Ερυθρού Σταυρού. Το τέλος της παράστασης θα σημάνει και το τέλος της ζωής τους. Ο καλλιτέχνης πεθαίνει, το έργο του όμως μένει και ταξιδεύει στον χώρο και στον χρόνο αιωνίως. Ένα καλλιτεχνικό διάβημα ως ύστατη προσπάθεια επιβίωσης, μια μουσικoχορευτική παράσταση ως απάντηση στη φρικαλεότητα των βασανιστηρίων.
Το 1938, απεσταλμένοι από 32 χώρες και εκπρόσωποι οργανώσεων αρωγής συναντήθηκαν στο Εβιάν της Γαλλίας, για να συζητήσουν το «πρόβλημα» των Γερμανοεβραίων προσφύγων. Όλες οι χώρες εξέφρασαν τη συμπαράστασή τους στους Εβραίους πρόσφυγες, όμως καμμία δεν ήταν διατεθειμένη να αλλάξει την πολιτική της για το προσφυγικό, κανείς δεν μπορούσε να «χωρέσει» περισσότερους πρόσφυγες στα σύνορά της. Μας βοηθά σε κάτι η ιστορία; Η εικόνα της 24χρονης πρόσφυγα Νουρ αλ Χιζάμ, από τη Συρία, να παίζει πιάνο κάτω από ένα νάυλον στην Ειδομένη, λίγα μέτρα από τον φράχτη, δύο μέρες μετά τη Σύνοδο των ηγετών της ΕΕ που ομόφωνα αποφάσισε ότι είναι ευρωπαϊκή πολιτική το κλείσιμο των συνόρων, δεν μπορεί παρά να μας φέρει στο μυαλό τη Διάσκεψη του Εβιάν και το γκέτο της Τερεζίν.
Η ΕΕ είναι η δικιά μας Τερεζίν. Όλοι παίζουν τον ρόλο τους σε αυτό το υπέροχα στημένο τοπίο, σαν στημένο για το ντοκιμαντέρ του Ερυθρού Σταυρού. Οι εργατικές τάξεις των χωρών, ντόπιες και ξένες, λίγο πριν από την εξόντωσή τους παίζουν τον ρόλο τους στο καμπαρέ. Κι εμείς όλοι παρακολουθούμε το ντοκιμαντέρ «η ΕΕ της δημοκρατίας και της αλληλεγγύης» παραβλέποντας τα στρατεύματα που φυλούν το Παρίσι, τις Βρυξέλλες, το Βερολίνο. Παραβλέποντας την μπόχα του εγκλεισμού, του ρατσισμού, της ακροδεξιάς που φύεται σε αυτά τα «λιπάσματα».
Δεν γνώριζαν…
Δεν είναι αλήθεια ότι οι θεατές του ναζιστικού ντοκιμαντέρ για την Τερεζίν δεν γνώριζαν ποια ήταν η τύχη των Εβραίων στη ναζιστική Γερμανία. Ήξεραν, αλλά επέλεγαν να κάνουν ότι δεν γνωρίζουν, επέλεγαν να δέχονται ότι η εικόνα του χαμογελαστού Εβραίου καλλιτέχνη ήταν η πραγματικότητα και να παραβλέπουν την εικόνα του θανάτου που σερνόταν στο πλάνο και στην ειδησεογραφία.
Σήμερα δεν έχουμε πια την ίδια δικαιολογία. Μας βοηθά σε κάτι η ιστορία. Μας ανοίγει τα μάτια αυτό το καραβάνι των απελπισμένων. Μας βοηθά να βλέπουμε την πραγματική εικόνα του ρατσισμού και του ναζισμού πίσω από τη χαμογελαστή εικόνα της φωτογραφίας των Ευρωπαίων ηγετών, πίσω από τις διακηρύξεις για το πόσοι πρόσφυγες «χωράνε» στην Ευρώπη των 733 εκατομμυρίων!
Δεν είμαι σίγουρη αν «η Τέχνη είναι αυτή που θα μπορέσει να ξεπεράσει τον πόλεμο και τις πολιτικές που οδηγούν σ’ αυτόν», όπως δήλωσε ο Κινέζος εικαστικός Άι Γουέι Γουέι από την Ειδομένη. Είμαι όμως σίγουρη ότι είναι σημαντικό να το πιστεύουμε και να το προσπαθούμε. Η τέχνη μπορεί να ακτινογραφήσει την αλήθεια – όσο αποκρουστική κι αν είναι αυτή…
Δημοσιεύτηκε στο 1ο φύλλο της εφημερίδας Έξοδος 133, 18/3/2016