Αν πριν από ένα χρόνο κάποιος μας έλεγε ότι περίπου 1 εκατομμύριο πρόσφυγες και μετανάστες θα περάσουν τα σύνορα της Ελλάδας μέσα σε μερικούς μήνες, ενώ 50.000 θα βρεθούν εγκλωβισμένοι στη χώρα μετά το κλείσιμο των συνόρων, θα μας ερχόταν αυθόρμητα στο νου ένα «ωχ, η Χρυσή Αυγή θα κάνει πάρτι». Ευτυχώς η πραγματικότητα ξεπερνά τα σχήματα που έχουμε γι’ αυτήν – και για το πώς εξελίσσονται τα πράγματα στις «χώρες που μαστίζονται από την κρίση»…
Οι προσφυγικές ροές δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Όμως, αυτό που συνέβη από το καλοκαίρι ήταν πρωτόγνωρο. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Λιμενικού, οι μετανάστες που πέρασαν στην Ελλάδα το 2015 ανέρχονταν σε 804.465, εκ των οποίων οι 457.149 ήταν πρόσφυγες από τη Συρία. Καθώς είχε προηγηθεί η (διά χειρός Χρήστου Παπουτσή για να μην ξεχνιόμαστε) κατασκευή του φράχτη του Έβρου, μόνος «νόμιμος» τρόπος που απέμενε στους απελπισμένους για να περάσουν τα σύνορα της Ευρώπης ήταν να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους ως ναυαγοί. Και έτσι το Αιγαίο μετατράπηκε σε υγρό τάφο.
Οι πρώτες φριχτές εικόνες πάγωσαν την κοινή γνώμη της Ευρώπης – την ίδια στιγμή που έκαναν την εμφάνισή τους και οι ακροδεξιές πρακτικές. Αυτό που έκανε τη διαφορά στη χώρα μας δεν ήταν η (παντελής) απουσία της κυβέρνησης από τη διαχείριση του ζητήματος, αλλά η αλληλεγγύη των «απλών» ανθρώπων.
Αν προσπεράσουμε την υποκρισία ενός πρωθυπουργού που, πατώντας πάνω στους νεκρούς του Αιγαίου, ζητούσε από τους «θεσμούς» τη χαλάρωση του οικονομικού προγράμματος, η εικόνα του Τσίπρα στο αεροδρόμιο να κάνει δηλώσεις με φόντο τις γιαγιάδες της Μυτιλήνης αποτύπωνε ωμά την αλήθεια. Η αλληλεγγύη των νησιωτών δεν αποτέλεσε την πινελιά που θα έμπαινε πάνω στον καμβά της κυβερνητικής πρόνοιας, αλλά το φόντο για να ξεδιπλωθεί η επικοινωνιακή διαχείριση της κυβέρνησης: το κράτος ήταν απόν, αλλά πανηγύριζε για τις δυνατότητες των πολιτών του… να καλύπτουν την απουσία του!
Οι σύριοι πρόσφυγες στο Σύνταγμα τον περασμένο Δεκέμβρη και στο Πεδίον του Άρεως στην αρχή του καλοκαιριού έφεραν το θέμα στη δημόσια συζήτηση. Αλληλέγγυοι και αλληλέγγυες πέρασαν τον Αύγουστο στην Αθήνα. Την ίδια στιγμή οι δομές κοινωνικής αλληλεγγύης στα νησιά έδιναν άνιση μάχη, με τον αριθμό των προσφύγων να αυξάνεται καθημερινά. Στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έγινε η αρχή για μια οργανωμένη αλληλεγγύη που δεν περιοριζόταν πια σε όσους ασχολούνταν από πριν με το προσφυγικό. Με την εξαίρεση του δημάρχου της Κω και όσων επιτήδειων βρήκαν ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν, η πλειονότητα των νησιωτών ασχολήθηκε με την επιβίωση των προσφύγων. Ταυτόχρονα με τις ΜΚΟ, στα νησιά έφτασαν αλληλέγγυοι και αλληλέγγυες από όλη τη χώρα (και το εξωτερικό): γιατροί, ναυαγοσώστες, ιστιοπλόοι, φοιτητές, άνεργοι ή εργαζόμενοι που πέρασαν τις διακοπές των Χριστουγέννων δίπλα στη θάλασσα. Αντίστοιχα και στα βόρεια σύνορα, όπου η κατάσταση χειροτέρευε με την έλευση του χιονιά.
Την ίδια στιγμή δημιουργούνταν πρωτοβουλίες από σωματεία, συλλόγους, σχολεία, ακόμη και αυθόρμητες ομάδες στα κοινωνικά δίκτυα που πρόσφεραν ό,τι μπορούσαν στον Ελαιώνα, στο Ελληνικό, στο Παλαί, στις καταλήψεις που στεγάζουν πρόσφυγες –και τώρα στον Πειραιά. Περιοχές που δεν ήταν στη διαδρομή των προσφύγων, όπως η Κρήτη και τα Τρίκαλα, έστελναν βοήθεια στη Χίο και την Ειδομένη. Όπου υπήρξαν πρωτοβουλίες συλλογής ειδών για τους πρόσφυγες, η ανταπόκριση ήταν πάρα πολύ μεγάλη – με αποκορύφωμα τη συλλογή ειδών στην πλατεία Συντάγματος. Και δεν ήταν μόνο ο όγκος της υλικής βοήθειας που μαζεύτηκε, αλλά και η υπομονετική προσκόλληση αυτού του κόσμου στον ανθρωπισμό, την ώρα που το ΝΑΤΟ περιπολούσε στο Αιγαίο και η ΕΕ ετοίμαζε την κατάργηση της Συνθήκης της Γενεύης.
Φωτογραφία: Αλέξανδρος Μιχαηλίδης / SOOC
Σε έρευνα που διεξήχθη τον Ιανουάριο, τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν την εμπειρική εικόνα: 58% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι έχουν εκφράσει έμπρακτα την αλληλεγγύη τους στους πρόσφυγες. Ίσως ξεπερνούν τα 5.000.000 οι πολίτες που βοήθησαν με κάποιον τρόπο τους πρόσφυγες το προηγούμενο διάστημα! 67% των πολιτών δήλωσε θετικά συναισθήματα απέναντι στους πρόσφυγες, 84% δήλωσε πως τους συμπαθεί, το 66% έχει θετική εντύπωση για τη λέξη «άσυλο» και το 66% απαντά πως δεν επιθυμεί η Ελλάδα να κλείσει τα σύνορά της. Και όλα αυτά παρά τις άοκνες προσπάθειες που καταβάλλονται από ΜΜΕ, τοπικούς παράγοντες, εκκλησιαστικούς ταγούς και το νεοναζιστικό μόρφωμα της Χρυσής Αυγής.
Τι έκανε τόσο μαζική την αλληλεγγύη;
Ειδικά για τα νησιά, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει ότι δεν υπήρχαν και πολλές επιλογές. Όταν καθημερινές συνήθειες, όπως το να ξανοιχτείς με παραγάδι ή να κάνεις τη συνηθισμένη βόλτα σου στην προκυμαία, σε φέρνουν αντιμέτωπο με πτώματα παιδιών ή ναυαγούς που χρειάζονται βοήθεια, η επιλογή είναι ή να βοηθήσεις ή να συναινέσεις σε μια δολοφονία. Μπορεί η απόσταση να βοηθά τους ευρωπαίους ηγέτες με τα παγωμένα χαμόγελα να παριστάνουν ότι το αίμα δεν είναι στα χέρια τους, όμως όσοι βρέθηκαν στη διαδρομή των προσφύγων αισθάνθηκαν ότι ήταν και δική τους ευθύνη.
Ότι πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για πρόσφυγες πολέμου –και μάλιστα ενός πολέμου που διεξάγεται στη «γειτονιά» μας– έχει κι αυτό τη σημασία του. Σε μια χώρα με νωπές μνήμες από τους πολέμους και την προσφυγιά του 20ού αιώνα, σε μια χώρα όπου υπήρξε τεράστιο κίνημα ενάντια στους βομβαρδισμούς της Γιουγκοσλαβίας από το ΝΑΤΟ, τα αντιπολεμικά και τα αντιιμπεριαλιστικά αισθήματα είναι ιδιαίτερα οξυμμένα.
Το θέμα περιέπλεξε το αίτημα των προσφύγων, που είναι η συνέχιση του ταξιδιού τους προς άλλες χώρες της ΕΕ. Σε αντίθεση με όσα διαδίδουν ακροδεξιοί ρατσιστικοί κύκλοι για την «άλωση» της χώρας και του πολιτισμού μας, οι πρόσφυγες δεν θέλουν να μείνουν εδώ, και το βροντοφωνάζουν με κάθε ευκαιρία.
Είναι μόνο αυτές οι αιτίες; Υπήρχε μια ακόμη συνθήκη που έπαιξε το ρόλο της. Μια διεργασία που συντελείται στην ελληνική κοινωνία μετά το 2010 και ιδίως μετά το κίνημα των πλατειών. Μιλώ για τις δομές κοινωνικής αλληλεγγύης: συλλογικές κουζίνες, κοινωνικά ιατρεία, εργατικές λέσχες, τράπεζες χρόνου, συνεργατικά εγχειρήματα λειτουργούν εδώ και χρόνια για να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια. Βοηθούν στην οργάνωση συλλογικών πρακτικών επιβίωσης και διεκδίκησης ταυτόχρονα. Αθόρυβα, όχι πάντα σε πρώτο πλάνο, αλλά με τρόπο που –καθώς φαίνεται– επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές. Σε έρευνα του 2013, το 44% των πολιτών που είχαν συμμετάσχει σε εθελοντικές πρωτοβουλίες και δράσεις αλληλεγγύης, απαντούσαν ότι ξεκίνησαν μετά το 2010. Η έννοια της αλληλεγγύης ήταν ήδη εγγεγραμμένη στο κοινωνικό σώμα, όμως ήταν οι πρακτικές εφαρμογές της που την έκαναν ορατή. Την έβγαλαν από το πλαίσιο του στενού οικογενειακού ή φιλικού κύκλου και της έδωσαν χαρακτήρα κοινωνικό.
Αλληλεγγύη και φιλανθρωπία
Όπως κάθε κίνηση που έχει πλατιά απήχηση, το κίνημα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες απέκτησε και τους συστημικούς «θιασώτες» του. Στην αρχή ήταν τα ίδια τα κανάλια, με τα ρεπορτάζ για «υγειονομικούς κινδύνους» να εναλλάσσονται με την καμπάνια υπέρ της υποψηφιότητας των ελλήνων νησιωτών για το Νόμπελ Ειρήνης. Μετά ήρθαν οι επισκέψεις των επωνύμων στο λιμάνι του Πειραιά –από τον Πατούλη μέχρι τον Ρουβά– και οι «σέλφις» με πρόσφυγες. Αυτό ήταν! Το βανάκι του Ολυμπιακού στο λιμάνι (ένας έμμεσος τρόπος να ελέγχεται και η «κυριαρχία» στην περιοχή) γέμισε με μοντέλα που έπρεπε οπωσδήποτε να βγάλουν τη δική τους σέλφι «βοηθώντας τον πρόσφυγα». Και πλάι στις ΜΚΟ, κατέφτασαν οι «επαγγελματίες» του εθελοντισμού, όπως η Μαριάννα Βαρδινογιάννη και η Εκκλησία, με τα ιδρύματά τους. Σαν καρχαρίες γύρω από τη λεία, πιάνουν θέση για τις χρηματοδοτήσεις που θα ’ρθουν…
Η απόσταση της φιλανθρωπίας από την αλληλεγγύη είναι τόση όση η απόσταση ανάμεσα σε μια κοινωνική κουζίνα και στη φωτογραφία του ζεύγους Βαρδινογιάννη να δίνει ένα χαρτονόμισμα σε μια ηλικιωμένη ζητιάνα. Με μια έννοια (άλλη από αυτή των ΜΚΟ), η φιλανθρωπία είναι η ιδιωτικοποίηση, όταν η αλληλεγγύη είναι η κοινωνικοποίηση. Το πέρασμα από το συλλογικό στο ατομικό. Η διαφορά δεν είναι μόνο στα κίνητρα αλλά και στον τρόπο που αντιμετωπίζεται αυτός που βοηθιέται. Η αλληλεγγύη βλέπει τους πρόσφυγες (όπως και τους φτωχούς ή τους ανέργους) ως υποκείμενα, ενώ η φιλανθρωπία τούς βλέπει μόνο ως αντικείμενα. Η αλληλεγγύη διαμορφώνει κοινές ταυτότητες, ενώ η φιλανθρωπία αναπαράγει διακρίσεις. Η αλληλεγγύη αναγνωρίζει την ισότητα, ενώ η φιλανθρωπία στηρίζεται στην ανισότητα —και την συντηρεί.
Μετά το κλείσιμο των συνόρων, τη συμφωνία ανταλλαγής ανθρώπων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας και τον εγκλωβισμό 50.000 προσφύγων και μεταναστών στη χώρα μας, η στάση της κυβέρνησης απέναντι στους πρόσφυγες και τους αλληλέγγυους έχει ήδη αλλάξει. Οι φυλακίσεις, οι επαναπροωθήσεις, η αντιμετώπιση των προσφύγων ως κρατούμενων, η μηδενική ανοχή απέναντι στη μη κρατικά ελεγχόμενη αλληλεγγύη έχουν ήδη αρχίσει. Για να επιτευχθεί η τήρηση της απάνθρωπης συμφωνίας θα χρειαστεί ομερτά —άρα φιλανθρωπία.
Το κίνημα της αλληλεγγύης βρίσκεται ήδη αντιμέτωπο με τη νέα κατάσταση: να παλέψει για την υποδοχή και την ένταξη όσων προσφύγων βρίσκονται εγκλωβισμένοι στη χώρα μας, ενώ ταυτόχρονα θα παλεύει ενάντια στον πόλεμο που γεννά την προσφυγιά, ενάντια στα κλειστά σύνορα που γεννάνε νεκρούς, ενάντια στη διασταύρωση του νεοφιλελευθερισμού με το φασισμό που γεννάει τέρατα. Με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, τους φτωχούς, τους άνεργους ως ισότιμα υποκείμενα αυτής της διεκδίκησης. Οι κινητοποιήσεις στη Μόρια, η αυτοργάνωση των καταλήψεων φιλοξενίας των προσφύγων, το κυνηγητό των φασιστών στη Βέροια δείχνουν ότι αυτή η διεργασία έχει ήδη ξεκινήσει.
Όσο παρακινδυνευμένοι και εάν είναι οι ιστορικοί παραλληλισμοί, παρακολουθώντας κανείς τη Σύνοδο της ΕΕ για το προσφυγικό δεν μπορεί να μην ανατριχιάσει από τις αναλογίες με τη Διάσκεψη του Εβιάν το 1938 για το ζήτημα των εβραίων προσφύγων. Είναι ακριβώς αυτό το κύμα της κοινωνικής αλληλεγγύης που μας διαφοροποιεί σήμερα από όσους τότε ένιψαν τας χείρας τους για την τύχη των Εβραίων, ανοίγοντας το δρόμο στο Ολοκαύτωμα. Και με μια έννοια, έχει ήδη αλλάξει το ρου της Ιστορίας…