Σχετικά με το σκίτσο του Χρήστου Παπανίκου για την έξωση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων

Ενώ η γελοιογραφία, ειδικά η πολιτική γελοιογραφία, ήταν η τέχνη που σατίριζε την εξουσία, λέω λίστας Πέτσα τα τελευταία χρόνια καριέρα κάνουν σκιτσογράφοι που σατιρίζουν αυτούς που αντιτίθενται στην εξουσία. Ο Χρήστος Παπανίκος ανήκει σε αυτή την κατηγορία σκιτσογράφων (γελοιογράφων δεν θα πω, καθώς τα σκίτσα του δεν βγάζουν γέλιο). Δεν έχει σατιρίσει ποτέ την κυβέρνηση της ΝΔ ούτε κανένα κόμμα της ακροδεξιάς, εξ όσων γνωρίζω, έχει σκιτσογραφήσει όμως με μορφή πιθήκων τους μαθητές που έκαναν καταλήψεις και ως «Τσε Γκεβάρα» όσους παλεύουν για ελεύθερες παραλίες –κι ας είναι ανάμεσά τους πολλοί ψηφοφόροι της ΝΔ.

Φαίνεται επίσης ότι έχει και μια έφεση στο να αποτυπώνει σε εικόνα τα fake news που διακινεί το επικοινωνιακό επιτελείο της κυβέρνησης στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης –το προηγούμενό του σκίτσο, που περιλάμβανε και εμένα και την ταράτσα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, έδινε έμφαση στην δήθεν ζώνη Hermes που φορούσα, προς ιδιαίτερη τέρψη του πλανόδιου πωλητή από τον οποίο την είχα αγοράσει στα πέριξ του Θησείου.  Άλλωστε το «Ελλάδα24», το μέσο για το οποίο δουλεύει, συνδέεται απευθείας με το Μέγαρο Μαξίμου.

Το νέο του σκίτσο, όμως, είναι όλα τα λεφτά. Στην προσπάθειά του να στηρίξει την έξωση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, του οποίου διατελώ πρόεδρος (τουλάχιστον ως τις 22 Σεπτεμβρίου οπότε έχουμε εκλογές), με την Υπουργική Απόφαση της Λ. Μενδώνη, έφτιαξε ένα σκίτσο που αποτυπώνει όλα όσα συμβαίνουν γύρω από αυτή την υπόθεση. Και από αυτή τη θέση θα ήθελα να τον ευχαριστήσω που, χωρίς να το θέλει, αποτύπωσε την πραγματικότητα και να του αφιερώσω την παρακάτω σημειολογική ανάγνωση του σκίτσου του.

Περιγραφή

Ας ξεκινήσουμε με την περιγραφή του σκίτσου αρχαιολογικώ τω τρόπω.

Το σκίτσο χωρίζεται σε δύο μέρη οριζόντια. Η υπογράφουσα εικονίζεται στο υψηλότερο επίπεδο (το ουράνιο), με το πρόσωπο σε όψη ¾ προς τα αριστερά, να στέκει πίσω από έναν μαντρότοιχο που αναγράφει με σπρέι τα συνθήματα «ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ» και «Κάτω ο καπιταλισμός». Φοράω μαύρη μπλούζα χωρίς μανίκια και ροδόχρωμο φουλάρι, με ιδιαίτερα τονισμένα τα μάτια και τη μύτη, τα χείλη σφίγγονται και τα φρύδια έχουν την χαρακτηριστική σύσπαση που δεικνύει οργή. Την εικόνα επιτείνει η απόδοση της χαρακτηριστικά σγουρής και ατίθασης κώμης. Το αριστερό μου χέρι είναι υψωμένο, σε γροθιά, ενώ με το δεξί λυγισμένο να περνά μπροστά από το στήθος, κρατώ αντικείμενο στο σχήμα της ντουντούκας. Το αντικείμενο συναποτελείται από την εξωτερική όψη του κτιρίου της Ερμού 134-136, έδρα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων και εσωτερικά από υδρία με ερυθρόμορφη παράσταση αρπαγής της Ωρείθυιας από τον Βορέα (από τον ζωγράφο των Νιοβιδών). Το μαύρο καλώδιο του αντικειμένου με τη μορφή ντουντούκας εικονίζεται κρέμεται στο μέσον της παράστασης.

Στην κατώτερη ζώνη της εικόνας (την χθόνια), στο δεξί ήμισυ, η Υπουργός Πολιτισμού Λ. Μενδώνη εμφανίζεται στην παράσταση κατά τομή, να κινείται και να κοιτά προς τα δεξιά της εικόνας. Φορά γυαλιά, μονόχρωμο άσπρο ένδυμα και τη χαρακτηριστική μαύρη στέκα στην ίσια καλοβαλμένη καστανή κώμη. Η φιγούρα της Υπουργού είναι έτσι ζωγραφισμένη ώστε να δεικνύει συντηρητισμό. Το αριστερό χέρι της Υπουργού είναι υψωμένο στο μέσον της παράστασης, κρατά κοπτικό εργαλείο (κοφτάκι) με το οποίο κόβει το καλώδιο του αντικειμένου που παραπάνω ονομάσαμε ντουντούκα. Η στάση της Υπουργού, το ότι κοιτά σε άλλο σημείο και όχι στο σημείο «δράσης» της παράστασης, και η αφύσικη θέση του αριστερού χεριού, δεικνύουν ότι ο δημιουργός της παράστασης θέλει να υποδείξει πως η ενέργεια της Υπουργού πραγματοποιείται με δόλιο τρόπο. Την ίδια αίσθηση δίνει και το γεγονός ότι τα μάτια της Υπουργού δεν διακρίνονται, σε αντίθεση με τα μάτια της υπογράφουσας, που κοιτούν τον θεατή.

Χρονολόγηση

Το σκίτσο παραπέμπει ευθέως στην Υπουργική Απόφαση έξωσης του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων από την ιστορική του έδρα, με υπογραφή της Λ. Μενδώνη, που εκδόθηκε στις 11 Αυγούστου 2023, εν μέσω θερινής ραστώνης. Το σύνθημα «ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ» που ο σκιτσογράφος έχει τοποθετήσει στον τοίχο, παραπέμπει στο αιτιολογικό της απόφασης έξωσης, την εκδήλωση που διοργανώθηκε στον κήπο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων στις 18 Ιουλίου για το ναυάγιο της Πύλου που κόστισε τη ζωή σε τουλάχιστον 650 ανθρώπους, ενώ οι αιτίες του και η εμπλοκή των ελληνικών αρχών διερευνώνται σήμερα από διεθνείς οργανισμούς.

Ερμηνεία

Η πρώτη μεγάλη αλήθεια που εικονίζει το σκίτσο είναι η ίδια η πρόθεση της Υπουργού: η λογοκρισία και η επίθεση στην ελευθερία του συνδικαλισμού. Πράγματι, η Υπουργική Απόφαση για έξωση του ΣΕΑ από το ιστορικό του κτίριο στην Ερμού, με αναφερόμενη ως «αιτία» την εκδήλωση για την Πύλο είναι ευθεία επίθεση στην ελευθερία του συνδικαλισμού και ευθεία επιβολή λογοκρισίας. Άλλωστε στο «διατακτικό» της απόφασης δεν αναφέρεται απλώς ότι στο κτήριο του ΣΕΑ πραγματοποιήθηκε εκδήλωση για την Πύλο (πώς θα μπορούσε να είναι μόνο αυτό, όταν στη χώρα κηρύχτηκε εθνικό πένθος, και μάλιστα τριήμερο, για τους νεκρούς του ναυαγίου;), αλλά ότι αυτή είχε συγκεκριμένη «πολιτική κατεύθυνση», η οποία δεν έτυχε της έγκρισης της Υπουργού, και κατ’ επέκταση της κυβέρνησης!

Πράγματι δύσκολα θα είχε πετύχει κανείς καλύτερη εικονογράφηση για τέτοια πρόθεση, όμως το σκίτσο πάει και πέρα από αυτό. Δεν είναι τυχαίο ότι η μοναδική αρχαιότητα (υδρία) που υπάρχει στο σκίτσο εμφανίζεται στην ντουντούκα, μαζί με το κτίριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, ως άμεση αναφορά τους αγώνες του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων υπέρ της προστασίας των μνημείων. Θα μπορούσε να συνδέεται και με το μότο «τα αρχαία δεν έχουν φωνή, εσύ έχεις», με το οποίο ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων πραγματοποίησε διεθνή καμπάνια για τους κινδύνους που δημιουργούσαν στις αρχαιότητες οι περικοπές πόρων και προσωπικού της εποχής των Μνημονίων.

Αντιθέτως, στην πλευρά της Υπουργού Πολιτισμού δεν υπάρχει τίποτε που να παραπέμπει σε προστασία των αρχαιοτήτων ή οποιουδήποτε άλλου πολιτιστικού αγαθού. Ο σκιτσογράφος με τον τρόπο αυτό εικονοποιεί άριστα την άοκνη προσπάθεια της Υπουργού να σταματήσει τους αγώνες του Συλλόγου για την προστασία των μνημείων, των αρχαιοτήτων και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η έξωση στον Σύλλογο, άλλωστε, είναι η πλέον πρόσφατη ενέργεια σε μια μακρά σειρά ενεργειών για να πάψει, να συκοφαντηθεί ή να εξαγοραστεί οποιοσδήποτε παλεύει για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς απέναντι σε όσους την επιβουλεύονται. Στο σκίτσο, αυτοί που επιβουλεύονται την πολιτιστική κληρονομιά εκπροσωπούνται από τη γκρίζα, γραφειοκρατική –σαν κρατική λογοκρίτρια στην Ανατολική Γερμανία- και στεγνή φιγούρα της Υπουργού, που ο σκιτσογράφος έχει εύστοχα απεικονίσει. Χωρίς κανένα συναίσθημα ή ανώτερο σκοπό, οδηγημένοι μόνο από το συμφέρον.

Η μονόχρωμη και ατσαλάκωτη φιγούρα της Υπουργού έρχεται σε αντιδιαστολή με το πολύχρωμη, τσαλακωμένη και πολύχρωμη φιγούρα της υπογράφουσας. Κι εδώ ο σκιτσογράφος πέτυχε διάνα: μην έχοντας υπάρξει ποτέ αρχαιολόγος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η Λ. Μενδώνη δεν χρειάστηκε ποτέ να «τσαλακωθεί», να κυνηγήσει τις μπουλντόζες που καταστρέφουν αρχαιότητες, να βουτήξει σε σκάμμα με νερά για να σώσει έναν οικισμό, δεν χρειάστηκε να τσακωθεί με εργολάβους και ιδιοκτήτες ακινήτων, ούτε να τα βάλει με καμιά μαφία που λυμαίνεται παραλίες, αιγιαλούς και δημόσια περιουσία και να κινδυνεύσει. Άλλωστε από το 1997 υπηρετεί διαδοχικά σε διορισμένες θέσεις ως πολιτικό προσωπικό. Η επιγραφική (η επιστημονική ειδικότητα της Υπουργού) έχει πάει περίπατο προ πολλών ετών. Τη θέση της έχουν πάρει όλες οι νόρμες που είναι αναγκαίες για να συνεχίσει να διαπρέπει από πολιτικές θέσεις.

Αυτό μου έγινε εντελώς κατανοητό το (μακρινό πια) 2011, όταν η ίδια, ούσα Γενική Γραμματέας σε κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ τότε, μας ανακοίνωσε ότι η «εφεδρεία» στο δημόσιο ήταν μέτρο που θα έφερνε «ανανέωση» στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, χωρίς καν να ανοιγοκλείσει τα μάτια της. Η κυβέρνηση έδιωχνε από το δημόσιο μια ολόκληρη γενιά αρχαιολόγων τότε Διευθυντών, με πολλούς και πολλές από τους οποίους η Λ. Μενδώνη είχε πολλάκις συνεργαστεί και είχαν αναπτύξει προσωπική σχέση. Χωρίς κανένα συναίσθημα ή απώτερο σκοπό. Μόνο γιατί το πρόσταζε η εκάστοτε κυβέρνηση. Όπως ακριβώς αποδίδεται στο σκίτσο, με ελαφρά κύφωση, που συνήθως στην λαϊκή τέχνη υποδηλοί τη δουλοπρέπεια.

Τελευταία, αλλά όχι έσχατη, η εμφάνιση του συνθήματος «Κάτω ο καπιταλισμός» στον τοίχο μπροστά από την υπογράφουσα. Αν το σκίτσο ανήκε σε άλλη χρονική περίοδο, θα μπορούσε να εκληφθεί ως αναφορά στην πολιτική τοποθέτηση της γράφουσας στην ΑΝΤΑΡΣΥΑ. Όμως η χρονολόγηση του σκίτσου μάς τοποθετεί σε μια περίοδο με πολλές διαθέσιμες γραπτές πηγές που αναφέρονται το ίδιο γεγονός, προερχόμενες από τον κύκλο του σκιτσογράφου (όπως οι ανώνυμοι αρθρογράφοι του Political, ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, ο Ηλίας Κανέλλης, ο ψευδο-Ευθυμάκης του protagon), που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να φωτιστεί η ερμηνεία της παράστασης. Πολλώ δε μάλλον που το σκίτσο αφορά την θέση μου ως προέδρου του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων και τις ομόφωνες αποφάσεις του Συλλόγου –από Γενικές Συνελεύσεις και Διοικητικά Συμβούλια- ενάντια στην καταστροφή των αρχαιοτήτων του Σταθμού Βενιζέλου, ενάντια στην νομιμοποίηση της αρχαιοκαπηλίας με τη Συλλογή Στερν, ενάντια στην έμμεση ιδιωτικοποίηση των αρχαιολογικών Μουσείων, ενάντια στον «δανεισμό» των γλυπτών του Παρθενώνα –για να αναφέρω μερικά μόνο από τα παραδείγματα των τελευταίων χρόνων.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, το σκίτσο εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό ρεύμα, που έκανε την εμφάνισή του με ιδιαίτερη έμφαση μετά τις εκλογές του 2023 στην Ελλάδα, το οποίο επιχειρεί να παρουσιάσει ως «επαναστατικό» οποιαδήποτε αίτημα, ακόμη και τα αιτήματα που ως τότε θεωρούνταν κεκτημένα, καθώς περιγράφονται στους ισχύοντες νόμους. Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων θέτει ως σκοπούς του –μεταξύ άλλων- την «προάσπιση του κρατικού χαρακτήρα της μέριμνας για τις αρχαιότητες», «τη διεκδίκηση, κατοχύρωση και προάσπιση των δημοκρατικών και συνδικαλιστικών ελευθεριών», τη «μέριμνα για την εύρυθμη λειτουργία και την ισόρροπη στελέχωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας» και «την υπεράσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς του ελληνικού λαού έναντι οποιασδήποτε επιβολής, υποβάθμισης ή συκοφάντησης». Διά γυμνού οφθαλμού δεν διακρίνεται κάτι το «αντικαπιταλιστικό», με άλλα λόγια τα ίδια μπορεί κανείς να διαβάσει στο Σύνταγμα και στον Αρχαιολογικό Νόμο (4858).

Οι παραπάνω στόχοι που υπηρετεί ο Σύλλογος στις ως άνω γραπτές πηγές αναφέρονται ως «απόστημα των αρχαιολόγων», ενώ οι αρχαιολόγοι που ασκούν τα καθήκοντά τους στο πλαίσιο του νόμου αναφέρονται ως «εμπόδια» και «κρατικοδίαιτοι κηφήνες». Το ιδεολογικό ρεύμα που στην αρχή της δεκαετίας του 2010 κάποτε αποκλήθηκε «ακραίο κέντρο», στην αυγή της επόμενης δεκαετίας έχει εκφυλιστεί ήδη σε μια οργουελική ομάδα φανατικών, που επιμένουν να επιβάλλουν στον δημόσιο διάλογο ως «κεκτημένο» συζήτησης το έκνομο.

Ο παραλληλισμός με το κίνημα για ελεύθερες παραλίες είναι πολύ διδακτικός, καθώς το «κίνημα της πετσέτας» όπως αποκλήθηκε, κινήθηκε ζητώντας την εφαρμογή των όρων των συμβάσεων που έχουν συνομολογήσει οι επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται εντός κοινόχρηστων αγαθών, που είναι ο αιγιαλός και η παραλία, σύμφωνα και πάλι με το Σύνταγμα και τον Νόμο 2971. Και αυτή η απαίτηση χαρακτηρίστηκε, από το ίδιο ιδεολογικό ρεύμα και τον ίδιο σκιτσογράφο, ως «επαναστατική», «υπερβολική», «εχθρική στην επιχειρηματικότητα».

Μας λένε ότι δεν έχει σημασία τι λέει ο νόμος, σημασία έχει τι προστάζει ο ισχυρότερος οικονομικά. Κι όποιος δεν υποκύπτει σε αυτό, όποιος ζητάει κοινά αγαθά και δικαιώματα, ακόμη κι αυτά που ορίζουν οι νόμοι, δεν θα μπαίνει απλώς στο στόχαστρο, αλλά θα του αφαιρείται και το δικαίωμα του λόγου. Όπως ακριβώς εικονίζεται να πράττει η Υπουργός στο εν λόγω σκίτσο του κ. Παπανίκου.

Επιμύθιο

Όποιος νομίζει ότι ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων αντλεί τη δύναμη και το κουράγιο του από ένα κτίριο, προφανώς απατάται. Τα σωματεία είναι τα μέλη τους, όχι τα κτίριά τους. Κι όσο υπάρχουν αρχαιολόγοι, ιστορικοί, ιστορικοί τέχνης, εθνολόγοι λαογράφοι και μουσειολόγοι (όλοι αυτοί είναι μέλη του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων) που επιμένουν να κάνουν την δουλειά τους στο Υπουργείο Πολιτισμού προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος, όσο υπάρχουν δημόσιοι υπάλληλοι επιστήμονες που αγαπούν τα μνημεία, τόσο θα υπάρχει ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, θα δρα, θα διεκδικεί και θα ακούγεται, όπως κάνει αδιαλείπτως από το 1959 –με μόνη διακοπή την απαγόρευσή του την περίοδο της Χούντας.

Η υπεράσπιση της ιστορικής έδρας του Συλλόγου στο κτίριο της Ερμού 134-136 δεν γίνεται γιατί θα χαθεί η «ντουντούκα». Γίνεται για λόγους δημοκρατίας. Γιατί η Υπουργική Απόφαση που εκδόθηκε και το αιτιολογικό της, συνιστά κατάφωρη παραβίαση της συνδικαλιστικής ελευθερίας, της ελευθερίας λόγου και κατάφωρη παρέμβαση εν όψει εκλογών σωματείου από τον εργοδότη του! Κι αυτά είναι πράγματα που δεν μπορεί να συμβαίνουν σε καμία δημοκρατική χώρα –είτε συμφωνεί κανείς είτε διαφωνεί κάθετα με τα όσα διεκδικεί ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων ή όποιος άλλος Σύλλογος. Άλλωστε, όσοι εμφορούνται από τα ιδανικά του Διαφωτισμού (σίγουρα όχι ο κ. Παπανίκος και η κ. Μενδώνη) γνωρίζουν ότι η υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου είναι πιο σημαντικό να γίνεται για εκείνους με τους οποίους διαφωνούμε.